Culturele kijkcijfers: het geheim van de NPO

“This is to music first. Always.”

Met deze woorden besloot de Nederlander Duncan Laurence zijn overwinningsspeech op het Eurovisie Songfestival van 2019 nadat het muzieknummer Arcade tot beste van die avond was bekroond door de vakjury en het publiek (BBC, 2019). Zo’n 4,4 miljoen landgenoten zagen hem dit zeggen, wat betekent dat ongeveer één op de vier Nederlanders naar het Eurovisie Songfestival keek (Mediacourant, 2019). De muziekwedstrijd is een regelrecht kijkcijferkanon en schaart zich daarmee volgens Stichting KijkOnderzoek in het rijtje van best bekeken programma’s van de afgelopen 20 jaar (2018). Deze lijst wordt gedomineerd door de internationale voetbalwedstrijden van het Nederlands Elftal. Overige kijkcijferhits zijn Boer Zoekt Vrouw, De Luizenmoeder en het burgerlijk huwelijk tussen Willem-Alexander en Máxima. De genoemde titels hebben naast hun topnotering nóg iets gemeen: allemaal zijn ze uitgezonden door de Nederlandse Publieke Omroep (NPO). Deze belangeloze mediadienst geniet kennelijk de grootste populariteit onder het Nederlandse publiek. Wonderbaarlijk genoeg zijn het dus juist de zenders die hun inkomsten niet slechts halen uit het verkopen van publiek aan adverteerders die de meeste kijkers aan zich weten te binden. Wat is het geheim van het niet-commerciële mandaat?

Om dit te kunnen achterhalen is een stukje historische toelichting van belang. De komst van de televisie vond plaats in een tijd waarin de Nederlandse samenleving verzuild was en deze verzuiling de basis vormde voor het omroepbestel. Met de Omroepwet in 1967 begon een vergroting van de pluriformiteit binnen het bestel en werd het mogelijk voor nieuwe omroepen om toe te treden (N. Boerma et al, 1982, pp. 21-24). Ook werd de STER-reclame geïntroduceerd, die tot op de dag van vandaag naast de belastinginkomsten een belangrijke aanvulling is op de mediabegroting van de publieke omroep (Ster, 2019). De publieke omroep had tot 1988 het monopolie op zendtijd. Na de nieuwe Mediawet van dat jaar vinden ook commerciële omroepen hun weg naar het Nederlandse kijkpubliek. Het marktaandeel van de publieke omroep blijft echter het grootst (RTV Dossier, z.d.). Sinds 2006 is een vernieuwde Mediawet van kracht, die een programmeermodel heeft geïntroduceerd waardoor een omroep niet per se aan een zender gekoppeld hoeft te worden. Daarnaast zijn de kerntaken van de NPO bijgeschaafd, waaruit blijkt dat zij met name programma’s op het gebied van informatie, cultuur en educatie dienen uit te zenden (Overheid.nl, 2008). Hoewel amusement niet als kerntaak benoemd wordt, lijken de eerder genoemde kijkcijferhits van de NPO wél in deze categorie te vallen.

Zo ook het voorbeeld van het Songfestival. Met zijn speech lijkt Duncan te verwijzen naar het reglement van de European Broadcasting Union (EBU), waarin wordt gesteld dat het Songfestival een non-politiek en non-commercieel evenement is (z.d.) . Muziek zou voorop moeten staan bij een feestelijke bijeenkomst die oorspronkelijk was bedoeld om Europa te verenigingen na twee vernietigende oorlogen door middel van het gezamenlijk zingen van liedjes (De Bruijn, z.d.). Maar het Songfestival gaat niet alleen om muziek. Ondanks de kans op diskwalificatie zijn er in voorgaande edities heel wat voorbeelden van politieke statements aan te wijzen. Zo won Oekraïne in 2016 met het nummer 1944, een duidelijke middelvinger naar Rusland door de historische verwijzing naar de recente annexatie van de Krim, en nam Armenië een jaar eerder deel met het nummer Face the Shadow over de Armeense genocide, waarmee het Turkije provoceerde (Druyvesteyn, 2019). Het feest gaat er niet slechts om op welk nummer het best gedanst kan worden of welke artiest het mooist zingt. Het Eurovisie Songfestival is een manier om je land te promoten op het internationale toneel. Het gaat om de Europese acceptatie van jonge staten en aankaarten van conflicten. De landelijke puntentelling is doordrenkt van vriendjespolitiek (Goolaerts, 2011 ).

Wellicht dat juist om deze reden de uitzendrechten van het Songfestival bij de NPO liggen in plaats van bij de commerciële zenders. Omdat het niet enkel amusement is, maar door de diplomatieke lading met name een cultureel karakter heeft. Hetzelfde zou kunnen gelden voor de voetbalinterlands. Wanneer het Nederlands elftal speelt ontstaat er een gevoel van saamhorigheid en nationalisme in het land, zichtbaar door de verspreiding van de kleur oranje (Lechner, 2007; Heerschop & Waas, 2010). Het deelnemen aan een internationale competitie creëert een gemeenschappelijk doel, waardoor de kenmerken van onze cultuur worden benadrukt. Dit geldt ook voor deelname aan het Songfestival. Het uitgezonden huwelijk tussen de huidige koning en koningin lauwert de monarchie, eveneens een belangrijk onderdeel van de Nederlandse cultuur. De programma’s zijn niet informatief of educatief, maar cultureel amusement. Zo ook Boer Zoekt Vrouw en de Luizenmoeder: deze succesvolle programma’s zijn hoofdzakelijk bedoeld als amusement, maar zijn zichtbaar geïnspireerd door de Nederlandse cultuur. De belastingbetalende kijker voelt zich gerepresenteerd in culturele programma’s, maar heeft ook behoefte aan entertainment. Door deze twee te combineren weet de NPO de populariteit die het door zijn monopoliejaren heeft verworven, vast te houden. Het dient daarbij wel te blijven waken voor de opkomst van het amusement. Duncan zou zeggen: culture first, always.

Geraadpleegde bronnen

BBC. (2019, 19 mei). Netherlands wins 2019 Eurovision Song Contest [Persbericht]. Geraadpleegd op 17 september 2019, van https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-48324831

De Bruijn, T. (z.d.). Het Eurovisie Songfestival: glamour, controversie en schandaal | NPO Focus [Blogpost]. Geraadpleegd op 18 september 2019, van https://npofocus.nl/artikel/7794/het-eurovisie-songfestival-glamour-controversie-en-schandaal

Druyvesteyn, L. (2019, 18 mei). Het Eurovisie Songfestival is nog politieker dan je al dacht [Blogpost]. Geraadpleegd op 18 september 2019, van https://www.vn.nl/songfestival-glitters-en-geopolitiek/

European Broadcasting Union. (z.d.). Rules - Eurovision Song Contest . Geraadpleegd op 18 september 2019, van https://eurovision.tv/about/rules

Goolaerts, J. (2011, 16 mei). Vriendjespolitiek bij het Songfestival. NRC . Geraadpleegd van https://www.nrc.nl/nieuws/2011/05/16/vriendjespolitiek-bij-het-songfestival-12015905-a6620 77

Heerschop, P., & Waas, V. (2010, 24 juli). “Oranje zorgt voor saamhorigheid” [Blogpost]. Geraadpleegd op 18 september 2019, van https://www.onsoranje.nl/nieuws/supporters/7662/oranje-zorgt-voor-saamhorigheid

Lechner, F. J. (2007). Imagined communities in the global game: soccer and the development of Dutch national identity. Global Networks, 7( 2), 224–225. https://doi.org/10.1111/j.1471-0374.2007.00166.x

N. Boerma, J.J. Cuilenburg, E. Diemer, J.J. Oostenbrink en J. van Putten, De omroep. Wet en beleid. Een juridisch-politicologische evaluatie van de Omroepwet , ’s-Gravenhage, 1982

MediaCourant. (2019, 19 mei). Nederland wint het Songfestival: 4,4 miljoen kijkers – Mediacourant.nl [Persbericht]. Geraadpleegd op 17 september 2019, van https://www.mediacourant.nl/2019/05/nederland-wint-het-songfestival-44-miljoen-kijkers/

Overheid.nl. (2008). Mediawet 2008 . Geraadpleegd van https://wetten.overheid.nl/BWBR0025028/2018-05-30

RTV Dossier. (z.d.). Historie radio 1980 - 1989 - Beeld en Geluid Wiki . Geraadpleegd op 18 september 2019, van https://wiki.beeldengeluid.nl/index.php/Historie_radio_1980_-_1989

Ster. (z.d.). Veelgestelde vragen . Geraadpleegd op 18 september 2019, van https://www.ster.nl/veelgestelde-vragen/

Stichting KijkOnderzoek. (z.d.). JAAR TOP 100 INCLUSIEF SPORT . Geraadpleegd op 17 september 2019, van https://kijkonderzoek.nl/component/com_kijkcijfers/Itemid,133/file,j1-0-1-p