De teloorgang van de kennishiërarchie: hoe gevaarlijk zijn zoekmachines?

De moderne samenleving is vrijwel volledig gebaseerd op een onstilbare honger naar kennis. De term ‘informatiemaatschappij’ is slechts één van de vele namen die aan deze fase van ons bestaan zijn gegeven. De term is ontstaan door de enorme technologische ontwikkelingen in de Industriële Revolutie, die zorgden voor een groeiende behoefte aan het verkrijgen en verspreiden van informatie. Dit had als doodeenvoudig doel om meer ongelukken te kunnen voorkomen.

Die groei zet vandaag de dag nog steeds door. Inmiddels heeft vrijwel iedereen toegang tot een bijna onbeperkte bron van informatie, ongeacht klasse of afkomst. Door online zoekmachines hoeft men slechts een werkende internetverbinding te hebben om kennis te kunnen vergaren. Deze kennis is toegankelijk zonder het volgen van een opleiding, zonder het doen van onderzoek en zelfs zonder het lenen van een boek uit de bibliotheek. Met de komst van de zoekmachine lijkt er een einde te zijn gekomen aan de kennishiërarchie.

Neem de meest gebruikte online zoekmachine van dit moment, Google Search. Deze zoekmachine is onderdeel van het bedrijf Google ICC en gaf in 2013 toegang tot 30 biljoen webpagina’s die te bereiken zijn door het typen van enkele woorden in een digitale zoekbalk, die zich te midden van een nagenoeg blanco pagina subtiel opdringt aan de internetgebruiker. Het enthousiast knipperde streepje nodigt uit om te starten met typen en te kijken wat er gebeurt. Er zijn slechts enkele sleutelwoorden nodig om als gebruiker de benodigde informatie te bereiken. Een kind kan de was doen.

Maar daar eindigt het niet voor Google. Om zelfs de beperktste vorm van digitale vaardigheden overbodig te maken, is Google Home geïntroduceerd: deze speaker verschaft de gezochte informatie, zonder dat er hoeft te worden geklikt of getypt. Je hoeft slechts een vraag te stellen - letterlijk. Op deze manier komt Google steeds dichter bij het doel van haar missie om alle informatie ter wereld universeel toegankelijk maken.

De aspiratie van Google brengt een onvermijdelijke verschuiving van machtsverhoudingen op basis van expertise met zich mee. Deze vorm van macht is volgens het onderzoekersduo Raven & French (1960) gebaseerd op het beschikken van gespecialiseerde kennis over een bepaald onderwerp. Wanneer persoon A in een bepaalde context over meer kennis beschikt dan persoon B, heeft persoon A in die context meer macht. Maar door de opkomst van toegankelijke en gebruiksvriendelijke zoekmachines worden de verschillen op basis van deskundigheid kleiner en kleiner.

Hoe problematisch is dit? De coronapandemie legt de gevolgen pijnijk bloot. Politici worden gewantrouwd, rechters worden geminacht en deskundigen worden bedreigd. Iedereen heeft verstand van alles, dus naar wie moeten we luisteren? Is dit het begin van hyperdemocratie en het einde van leiderschap?

Niet helemaal. In haar boek uit 2012 introduceert Rousseau het begrip ‘attention economics’: hiermee doelt ze op de uitdagende wijze waarop wij onze aandacht moeten verdelen in een maatschappij die ons overspoelt met informatie. Als alle kennis toegankelijk is, waar moeten we dan beginnen? We kunnen niet op de hoogte zijn van alles. Hoe weten we wat het weten waard is?

Precies, daar hebben we experts voor nodig. Celebrity chefs die ons vertellen wat gezond eten is, vloggers die voor ons zorgvuldig hun dagbesteding digitaal verpulveren, eindredacteuren die bepalen welk nieuws onze aandacht verdient… Of we ze nou wel of niet geloven; we luisteren naar ze. We kennen ze autoriteit toe. En dus is pikorde der kundigheid nog niet ten val gebracht. Alleen wordt expertise niet meer bevestigd door een diploma, maar door de consument. Dat zijn wij.

Door de stelselmatige overdosis aan informatie hebben we meer voor het zeggen dan ooit. Maar ook meer verantwoordelijkheid. Staan we erbij stil dat wanneer we amateurvirologen gaan vertrouwen op hun kennis, dit betekent dat onze eigen studieachtergrond ook niets meer waard is?

Misschien is die kennishiërarchie zo slecht nog niet. Hey Google, wat denk jij?